Ücret genellikle karşılaştığımız üzere işveren tarafından ödenmektedir. Fakat özellikle hizmet sektöründe ücretin tamamının veya önemli bir kısmının müşteriler tarafından karşılandığı da görülmektedir.

Bahşişler temel ücrete yaklaşabilmekte hatta çoğu zaman temel ücreti geçmektedir. Alınan bu bahşişlerin işçinin normalin üzerinde sarf ettiği enerjiye bağlı olarak kazanıldığı görüşünden hareketle, bahşişlerin fazla çalışmaya karşılık gelen ücret olup olmadığı tartışılmaktadır. Bunun değerlendirmesini yapabilmek için öncelikle bahşişin hukuken nasıl değerlendirildiğine bakmak gerekir.

İş Kanunu'nun 32. maddesine göre; "Genel anlamda ücret bir kimseye bir iş karşılığında işveren veya üçüncü kişiler tarafından sağlanan ve para ile ödenen tutardır."

NTV'nin haberine göre tanımda ücretin işveren tarafından sağlanabileceği gibi üçüncü kişiler tarafın da karşılanabileceği ifade edilmiş. Dolayısıyla iş hukukumuzda işveren dışında üçüncü kişilerin ücret ödemesine yönelik bir engel yok.

Bununla birlikte geniş anlamda üçüncü kişilerin, daha dar şekilde müşterilerin, ödedikleri paraların da kendi içinde ayrıma tabi tutulması gerekli. Müşterinin ücret ödemesi 2 şekilde gerçekleşir. Bunlardan ilki yüzde usulü, ikincisi ise bahşiş sistemi.

BAHŞİŞTE YÜZDE USULÜ
Otel, lokanta, eğlence yerleri gibi yerlerde işveren tarafından servis karşılığı veya başka isimlerle müşterilerin hesap pusulalarına "yüzde" eklenerek veya ayrı şekillerde alınan paraların belirli oranlarda işçilere ödenmesi sistemine yüzde usulü ücret sistemi denilir.

Bu sistemde müşterilerin ilgili oranı ödemesi zorunlu tutulduğu gibi, toplanan paranın işçilere dağıtılması da zorunlu tutulmuştur. Konuya ilişkin maddede işverenin işyerinde çalışan tüm işçilere bu parayı eksiksiz olarak ödemek zorunda olduğu açıkça belirtilmiştir.

Bunun sonucu olarak işveren veya işveren vekilleri toplanan paraların kaydını tutmak, işçilere dağıtıldığını belgelemek zorunda. İşveren ayrıca hesap pusulalarının genel toplamını gösteren bir belgeyi de işçilerin kendi aralarından seçtikleri bir temsilciye vermek mecburiyetinde.

KONUYLA İLGİLİ YÖNETMELİK VAR
Kanunun öngördüğü bu sistem kontrolü işverene bırakmakta fakat bu kontrol hakkının doğru şekilde kullanıldığını ispatlama yükümlülüğünü de işverene yüklemekte. Yüzdelerden Toplanan Paraların İşçilere Dağıtılması Hakkında Yönetmelik konuyu detaylı olarak düzenler. Yüzdelerin dağıtımında, işyerindeki tüm servislerden elde edilen yüzdelerin toplamı ile işçilerin fiilen yaptıkları işlerin esas alınacağını belirtmiştir.

İŞÇİ ALIYORSA SORUMLU KİM?
Bahşiş, müşterinin bir zorunluluk olmaksızın işçinin yerine getirdiği hizmetten memnun kalması nedeniyle istediği tutarda ödediği paradır. Yüzde usulündeki zorunluluktan farklı olarak bahşiş isteğe bağlıdır.

Bahşişte belirleyici olan ise bu paranın kim tarafından alındığıdır. Eğer bahşiş işveren tarafından toplanıyor ve işçilere dağıtılıyorsa, yukarıda yüzde usulü için belirttiğimiz kurallar burada da geçerlidir. İşverenin kayıt tutma ve belirli oranlarda dağıtma yükümlülüğü bulunmaktadır.

Fakat bahşiş tamamen işçinin kendisi tarafından alınıyor, yani işverenin kontrolünde bulunmuyorsa, işverenin bu bahşişten sorumlu tutulması söz konusu olacak mıdır?

SGK TESPİT YAPABİLİR
Yargıtay tarafından işçinin doğrudan aldığı bahşişin de işçilik alacaklarının hesabında dikkate alınması gerektiği belirtilmiştir. SGK da işverenin kontrolünde olmayan bahşişlerde, bahşiş miktarının araştırmasına girebilmekte eksik bildirim tespiti yapabilmektedir.

Bunların sonucunda işverenin kendi kontrolünde olmayan bir ödemeden sorumluluğu gündeme gelebilecektir. İşverenin kontrolünde olmayan bir ödemenin klasik anlamda ücret olarak değerlendirilmesi ve işverenin, iş hukuku, sosyal güvenlik ve vergisel yükümlülüklerine konu olması eleştirilmektedir.

SÜREKLİ BAHŞİŞ PRİME DAHİL
Bahsettiğimiz doğrultuda işveren tarafından dağıtılan bahşiş temel ücret kavramının içinde yer alıyor. Buna bağlı olarak da aylık ücrete dahil bir unsur mu, yoksa fazla çalışmaya karşılık gelen bir ücret mi olduğu sorusu gündeme geliyor.

Yargıtay'ın verdiği bir kararda, garanti ücret ve sürekli bahşiş uygulamasının olduğu işyerinde çalışan bir işçinin aldığı bahşişin ücret niteliğinde olduğu kabul edilmiştir. Bu nedenle süreklilik arz eden bahşişin çıplak ücrete katılması gerektiği vurgulanmıştır.

Fazla çalışmanın hesabında ise, bahşişin doğrudan fazla çalışmaya karşılık bir ücret olmadığı ve fakat fazla çalışma ücreti hesaplanırken temel ücretin 1.5 katı alınması gerekirken bahşişin sadece yüzde 50'lik kısmının alınması gerektiğini belirtmiştir.

BAHŞİŞ TEMEL ÜCRETİN UNSURU
Bu, bahşişin normalin üstünde gösterilen çaba ile bağlantılı olduğunun kabulü anlamına gelmekte fakat bu çabanın karşılığı sadece bahşişle sınırlandırılmamakta. Bahşiş temel ücretin bir unsuru olarak farklı değerlendirilir.

Yüzde usulü veya işverenin kontrolünde olan bahşiş temel ücretin bir unsuru olduğu için SGK primi ile vergi kesintileri yapılmalıdır. Bu tutarlar işçinin tazminatlarının hesabında dikkate alınmalıdır. Fazla çalışma ücretinin hesabında ise yukarıdaki doğrultuda farklı bir ücret kalemi olarak sadece yüzde ellilik kısmı dikkate alınabilecektir.